Soylent Green

Rating: ****/*****, or 8/10

Een boodschap voor ons allen, toen en nu

Als er één ding is dat de sciencefictionfilms uit de zeventiger jaren typeert, dan is het pessimisme. Onder invloed van de destijds heersende tijdsgeest, gekenmerkt door crises als de Vietnamoorlog, Watergate en de oliecrisis, liet het genre weten er een weinig positieve opvatting over de toekomst van de mensheid en onze planeet op na te houden. Sciencefiction was in dit decennium, tot de komst van Star Wars in 1977, vrijwel uitsluitend het domein van post-apocalyptische rampen en dystopische samenlevingen in de niet zo verre toekomst. Als de mens niet onderdrukt werd door intelligente apen of supercomputers, dan maakten we er zelf wel zo'n zootje van dat ons overleven een schier onmogelijke taak werd, door bijvoorbeeld atoomoorlogen of grootschalige milieuvervuiling. En ondanks de inspanningen van dappere protagonisten was het vechten tegen de bierkaai want een duister lot bleek doorgaans onafwendbaar.

Een sciencefictionfilm die helemaal in bovenstaand stramien past is Soylent Green uit 1973, geregisseerd door de bekwame Richard Fleischer (geen onbekende in het sciencefictiongenre, met films als 20000 Leagues Under the Sea (1954) en Fantastic Voyage (1966) op zijn naam). Van alle grauwe toekomstvisies die het genre ons destijds voorschotelde is Soylent Green ongetwijfeld het meest deprimerend. De film schetst ons een futloze, stervende wereld waarin het alleen maar bergafwaarts zal gaan met de menselijke beschaving die al getoond wordt in ernstig moreel verval te zijn geraakt. Hier is de grote boosdoener de uit de hand gelopen overbevolking, die zulke explosieve bevolkingsgroei heeft veroorzaakt dat de natuurlijke wereld het praktisch met de dood heeft moeten bekopen. Uiteindelijk zal dit de mensheid ook de das omdoen, want het milieu is totaal verpest – er heerst bijvoorbeeld een permanente hittegolf door het broeikaseffect – en het voedsel raakt op, waardoor de corrupte overheid steeds drastischer maatregelen moet nemen om de mensheid in leven te houden.

Tegen deze duistere achtergrond draait de film om een typisch detective-plot. In het New York van 2022 (waar alleen al 40 miljoen mensen wonen) ziet Agent Thorn (Charlton Heston) zich geconfronteerd met de dood van een vooraanstaand burger, en wordt vervolgens tegengewerkt door de autoriteiten als hij de puzzel rond de moord langzaamaan ontrafelt. Het slachtoffer bleek op de hoogte van gruwelijke feiten rondom de productie van het nieuwe voedsel 'Soylent Green' dat zeer in trek is bij de hongerige massa. Thorn volgt het spoor met behulp van zijn onderzoeker, de oude Sol (de legendarische Edward G. Robinson in zijn laatste, maar zeker niet zijn minste, rol) die een overblijfsel vormt van een tijd waarin het beter ging met de wereld en nu met lede ogen moet aanzien hoezeer de mensheid degenereert. Hij staat hiermee in schril contrast met Thorn, die te jong is om zich de luxe van vroeger te herinneren en niet beter weet: was deze failliete wereld echt ooit beter? Thorn gelooft het niet ondanks de ellenlange verhalen van zijn oudere vriend. Maar uiteindelijk moet ook Thorn toegeven dat de mens een nieuw dieptepunt heeft bereikt als zijn inspanningen hem naar de verschrikkelijke waarheid leiden, die ondanks haar voorspelbaarheid weinig inboet aan schok en impact.

Hoewel Fleischer dankzij zijn eerdere films wel degelijk expertise heeft met hightech snufjes en peperdure effecten verkiest hij in het geval van Soylent Green, in tegenstelling tot de meeste sciencefictionfilms uit deze periode, een goedkopere en sobere maar daardoor des te intrigerender aanpak voor zijn weergave van een wereld waarin de mens zijn ziel heeft verloren en verworden is tot een hongerige grijze massa die roemloos het einde afwacht. Overal zijn mensen: de straten zijn ermee bezaaid, trappenhuizen liggen er vol mee alsof het de normaalste zaak van de wereld is. In een stad zo vol met mensen is een mensenleven weinig waard, en die opvatting maakt de film pijnlijk duidelijk. Bij relletjes worden mensen opgeschept als afval door enorme vuilniswagens en elke dag worden er tientallen moorden gepleegd waarvan de meeste niet behandeld worden door de politie wegens tijdgebrek. En vanuit feministisch perspectief: mooie vrouwen zijn letterlijk meubilair, vast onderdeel van een appartement, volslagen overgeleverd aan de grillen van de huiseigenaar. Zo ook Shirl (Leigh Taylor-Young), die verliefd wordt op Thorn tijdens zijn onderzoek naar haar vermoorde meester, maar kiest haar leven als prostituee te handhaven omdat het beter is dan op straat te creperen. En ondanks de morele bezwaren tegen deze vorm van slavernij kunnen we haar niet eens ongelijk geven.

Er komt geen einde aan de narigheid die Soylent Green ons voorschotelt, met als emotioneel hoogtepunt, of juist dieptepunt, Sols zelfmoord, waarin Robinson zijn laatste uitstekende acteerprestatie levert, achteraf een wrang gevoel in de wetenschap dat zijn daadwerkelijke dood slechts een paar weken later zou volgen. Als Sol de waarheid achter 'Soylent Green' heeft ontrafeld besluit hij dat hij zijn leven op wil geven en bezoekt hij de dichtstbijzijnde euthanasie-kliniek. Het is zowel ontroerend als somber om te zien dat mensen bij hun dood beter worden behandeld dan tijdens hun leven, als Sol getrakteerd wordt op een diashow die de verloren natuurlijke schoonheid voorschotelt onder begeleiding van klassieke muziek. Sols verdriet en schuld over de ondergang van de natuur wordt formidabel gespeeld door Robinson, die met deze scène een gevoelige snaar raakt bij het publiek en duidelijk de boodschap van Soylent Green weergeeft: de Aarde moet de toekomst die deze film afschildert absoluut bespaard blijven. De term 'boodschap' is nog zwak uitgedrukt, want de film presenteert haar opvattingen eerder als ultimatum: als we deze naargeestige toekomst willen vermijden moeten we nú handelen om het te voorkomen.

Hoewel Soylent Green al bijna veertig jaar oud is, staat de boodschap nog steeds als een paal boven water. De milieuwetgeving mag dan verbeterd zijn sinds de jaren zeventig, het milieu en de natuur worden nog steeds aan alle kanten bedreigd, hoewel het sleutelwoord niet meer 'overbevolking' vormt, maar eerder 'klimaatsverandering'. Deze laatste factor heeft echter al een dominante rol gespeeld in de apocalyptische films van de laatste jaren, terwijl overbevolking vrijwel van de kaart verdwenen is. Een remake van Soylent Green staat al in de planning, en deze zal ongetwijfeld verschillen van het origineel door meer actuele thema's aan te kaarten. Of dat een goed idee is valt nog te bezien, want eerdere remakes van klassieke sciencefictionfilms hadden zwaar te lijden onder dergelijke ingrepen (de herverfilming van The Day the Earth Stood Still vormt nog steeds een dieptepunt). Het originele Soylent Green staat echter nog als een huis, hoofdzakelijk dankzij haar pessimistische aanpak en Robinsons laatste optreden. Het lijkt beter ons te wenden tot de oorspronkelijke boodschap dan kostbare tijd en energie te verspillen aan een zinloze tweede poging de mens te overtuigen van de gruwelijke effecten van overbevolking.